Bilginin, kültürün, düşüncenin ve duyguların nesilden nesile aktarılmasını sağlayan kitaplar, medeniyetlerin temel yapı taşlarından biri olmuştur. İnsanlık tarihi boyunca bilgi birikiminin korunması, yayılması ve geliştirilmesinde kitapların rolü vazgeçilmezdir. Kitaplar sayesinde farklı coğrafyalardaki kültürler birbirini tanımış, bilimsel ve sanatsal ilerlemeler hız kazanmış, toplumların entelektüel gelişimi mümkün olmuştur. Ayrıca, kitaplar bireylere yeni dünyalar açarak hayal gücünü beslemiş, düşünce ufuklarını genişletmiştir. Dünyada kitaba olan ilgi arttıkça, farklı boyutlarda formatlarda kitaplar basılmaya başlandı. Bunlardan biri de küçük boyutlu, yani minyatür kitaplardı.
Eski çağlarda, hem Doğu’da hem de Batı’da küçük formatlı kitaplar “minyatür kitap” olarak adlandırılırdı. Bu zarif el yazması ve matbaa örnekleri, aynı zamanda görsel sanatların nadide eserleri olarak değerlendiriliyor, yalnızca sanat eseri olmakla kalmayıp, zengin bilgi ve kaynak olarak da büyük saygı görüyordu. Küçük boyutları sayesinde bu kitaplar az yer kaplar, taşınması kolay olur ve yolculuk sırasında korunması rahat olduğu için daima sahibinin yanında bulunurdu. Bu özellikleri onları hem günlük kullanım hem de özel amaçlar için ideal araçlar haline getirmiştir.
Zamanla minyatür kitaplara olan ilgi giderek arttı ve üretimleri daha da gelişti. Konuları çeşitlendi, teknik kaliteleri yükseldi ve farklı dillerde ve kültürlerde yayımlanmaya başlandı. Bu küçük boyutlu kitaplar, aynı zamanda kültürlerarası ilişkilerin gelişiminde ve bilgilerin yayılmasında vazgeçilmez bir rol oynadı.
Günümüzde minyatür kitaplar hâlâ tarihî ve kültürel önemini korumaktadır. Sadece nadir koleksiyoncuların değil, aynı zamanda kitap severlerin ve sanat tutkunlarının da ilgisini çekmektedir. Minyatür kitaplar hem estetik güzellikleri hem de taşıdıkları bilimsel, sanatsal ve tarihî değerlerle insanların ilgisini çekmeye devam etmekte ve binlerce insanı büyülü dünyalarına çekmektedir.
Küçük boyutlu ancak içerik açısından zengin olan bu eserler hem estetik güzellikleri hem de sahip oldukları bilimsel, tarihî ve sanatsal değerlerle okuyucuları büyülemektedir. Modern dönemde minyatür kitaplar yalnızca koleksiyon nesnesi olmanın ötesinde, sergilerde, müzelerde ve uluslararası etkinliklerde de önemli bir yer tutmaktadır.
Bu nadir ve değerli kitapların sergilendiği kültür merkezlerinden biri de Azerbaycan’da bulunan Minyatür Kitap Müzesi’dir. Bakü şehrinin tarihi kalbi olarak kabul edilen İçerişehir kalesinde yer alan bu müze, dünyada ilk ve tek minyatür kitap müzesi olarak büyük bir ün kazanmıştır. Burada, dünyanın farklı ülkelerinden toplanmış minyatür eserler sergilenmekte olup, ziyaretçiler bu küçük boyutlu ancak içerik açısından zengin kitaplar vasıtasıyla geçmişle bugün arasında sanatsal, kültürel ve tarihî bir köprü kurarak Azerbaycan’ın ve dünya kültürünün derinliklerine yolculuk yapmaktadırlar.
Bakü’nün en eski ve en görkemli bölgesi olan İçerişehir’de, tarihi Şirvanşahlar Sarayı’nın yakınında konumlanan Minyatür Kitap Müzesi, 23 Nisan 2002 tarihinde kapılarını halka açmıştır. Bu eşsiz müze, dünyada ilk ve tek özel minyatür kitap müzesi olarak tanınmakta ve alanında ayrıcalıklı bir yere sahiptir.
Müzenin kurucusu Zərifə Salahova, uzun yıllar boyunca çeşitli ülkelerden nadir ve benzersiz minyatür kitap örnekleri toplayarak zengin bir koleksiyon oluşturmuştur. Onun çabaları sonucunda ortaya çıkan bu kültür mekanı, yalnızca kitap severler için değil, aynı zamanda tarih, sanat ve kültür tutkunları için de son derece değerli ve ilgi çekici bir ortam olarak kabul edilmektedir.
Burada sergilenen eserler, hem Azerbaycan hem de dünya edebiyatı, tarihi ve güzel sanatlarının çok sayıda örneğini bünyesinde barındırmaktadır. Minyatür kitapların eşsiz boyutları ve nadirliği, ziyaretçilere onların zarif ustalığını, kitapçılık geleneklerini ve kültürel mirasın korunmasının önemini derinlemesine kavrama imkânı sunmaktadır.
Müzenin kuruluş hikayesi oldukça ilginçtir. 1982 yılının Kasım ayında Moskova’da düzenlenen kitap severler toplantısında Zərifə Salahova’ya İvan Krylov’un 1835 yılında basılmış masallarının küçük formatlı faksimile baskısı takdim edilir. Fiyatı yüksek olmasına rağmen, o bu kitabı satın almaya karar verir ve o gün ilk kez minyatür kitaplarla tanış olur. Bu tanışlık, onun 36 yıl boyunca dünya genelinde 80’den fazla ülkeden 8.700’den fazla minyatür kitap toplamasına vesile olmuştur.
Günümüzde Minyatür Kitap Müzesi 145 metrekarelik bir alanı kaplamakta ve 39 vitrinde 5.600’den fazla minyatür kitabı sergilemektedir. Bu kitaplar arasında 3.370’inin ölçüsü, Guinness Rekorlar Kitabı’nın belirlediği standartlara uygun olarak 75×75 milimetreden küçüktür; bu da onların nadirliğini ve eşsiz karakterini daha da vurgulamaktadır.
Müze, 1 Ekim 2014 tarihinde resmi olarak Guinness Rekorlar Kitabı’na dünyanın en büyük minyatür kitap koleksiyonu olarak girmiştir. Bu, yalnızca Azerbaycan için değil, genel anlamda dünya kitapçılık ve kültür alanında önemli bir başarı ve itibar kazandıran anlamlı bir olaydır.
Böylesine büyük ve zengin bir koleksiyonun oluşturulması, yıllar süren dikkat, sabır ve büyük bir tutku gerektirmiştir. Minyatür Kitap Müzesi, sergisiyle ziyaretçilere nadir sanat örnekleri sunmakla kalmayıp, aynı zamanda kitapçılık sanatının, kültürler arası etkileşimin ve insan bilgisinin gelişim tarihinin eşsiz bir parçasını koruyup yaşatmaktadır.
Bu rekor, aynı zamanda müzenin kurucusu Zərifə Salahova’nın bireysel emeklerinin, binlerce yıllık kitap geleneklerine verdiği değerin ve Azerbaycan’ın zengin kültürel mirasının dünya çapında tanıtılmasının parlak bir örneğidir. Minyatür Kitap Müzesi, nadir ve küçük boyutlu kitaplar aracılığıyla insanları kültürlerarası diyaloğa, bilgi ve estetik zevkin paylaşımına davet etmektedir.
Müzenin sergisinde “Azerbaycan’da yayımlanmış minyatür kitaplar”, “Nadir minyatür kitaplar”, “Dini edebiyat minyatür kitaplarda” ve “Puškiniana” gibi bölümler özel ilgi çekmektedir. Burada 17. yüzyıla ait Kur’an nüshaları, 1815’te Londra’da yayımlanmış “İngiltere Tarihi”, 1998’de Bakü’de özenli bir tasarımla basılmış “H. Əliyev. Asrın Anlaşması” kitabı ve dünyanın çeşitli ülkelerinden getirilen nadir minyatür kitaplar sergilenmektedir.
Koleksiyonda, boyutu 2 milimetre olan Japonya’da basılmış “Doğum Taşı”, “Burç İşaretleri ve Sembolleri”, “Çiçeklerin Dili” gibi mikrokitablar da bulunmaktadır. Müzenin en eski eseri ise 1672 yılında Suudi Arabistan’da yayımlanmış Kur’an’dır.
Minyatür Kitap Müzesi her yıl binlerce yerli ve yabancı ziyaretçiyi ağırlamaktadır. Buradaki nadir örnekler sadece kitap severlerin değil, aynı zamanda sanat ve tarih meraklılarının da büyük ilgisini çekmektedir. Zərifə Salahova’nın kişisel girişimiyle kurulan bu müze, Azerbaycan’ın kültürel mirasının korunması ve uluslararası alanda tanıtılması açısından büyük önem taşımaktadır.
Azerbaycan’ın başkentinde bulunan bu eşsiz müzenin faaliyetleri sadece Bakü ile sınırlı kalmamaktadır. Son yıllarda ülkenin farklı bölgelerinde de Minyatür Kitap Müzesi’nin şubeleri açılarak kültür severlere hizmet vermeye başlamıştır.
18 Aralık 2014 tarihinde Nahçıvan’da, Memmed Seid Ordubadi adına kütüphanede müzenin ilk şubesi faaliyete geçmiştir.
21 Mayıs 2016 tarihinde Gence’de Minyatür Kitap Müzesi’nin ikinci şubesi açılmıştır. Burada 15 vitrinde, 29 ülkenin yüksek kaliteli baskı teknikleriyle yayımlanmış 1045 minyatür kitap ziyaretçilerin beğenisine sunulmuştur. Sergilenen eserler arasında Rusça, Türkçe, İngilizce, Almanca, Arapça, Gürcüce ve diğer dillerde basılmış nadir eserler de yer almaktadır.
2017 yılında Şeki’de faaliyete geçen üçüncü şube ise 6 vitrinde, 26 ülkeden 620 minyatür kitabı sergilemekte olup ziyaretçilerin büyük ilgisini çekmektedir.
Bu şubeler aracılığıyla Minyatür Kitap Müzesi, ülkenin çeşitli bölgelerinde kültürel mirasın korunmasına ve yayılmasına önemli katkılar sağlamaktadır. Her bir şube, okuyuculara dünya kitapçılık geleneklerinin zenginliğini küçük boyutlarda fakat içerik olarak büyük eserlerle sunmaktadır.
Bakü’ye gelen tüm turistler için bu müze, ziyaret edilmesi gereken önemli kültür merkezlerinden biridir. Burada sergilenen nadir minyatür kitaplar, Azerbaycan’ın yanı sıra dünyanın çeşitli bölgelerinin tarihi, edebi ve sanat mirasını yansıtmaktadır. Bu eşsiz koleksiyon, ziyaretçilere kültürümüzü daha yakından tanıma ve onun değerini anlama imkanı sunmaktadır. Minyatür Kitap Müzesi, hem yerli hem de yabancı turistler için unutulmaz izlenimler bırakmakta ve Azerbaycan’ın uluslararası kültür arenasında tanınmasında önemli bir rol oynamaktadır.
23 yıldan uzun süredir faaliyet gösteren bu müze, kuruluşundan bu yana tüm ziyaretçilere ücretsiz hizmet vermektedir. Müze koleksiyonları, yeni yayınlar ve hediye edilen eserlerle sürekli olarak zenginleştirilmektedir.